Ερευνα: Βατερλό Μενδώνη στον πολιτιστικό τουρισμό

3,7 εκατ. λιγότερα εισιτήρια σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία το 2022 σε σύγκριση με το 2019 και μείωση εσόδων €9,8 εκατ. Τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει εθνικό σχέδιο διαχείρισης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς

Σημαντική και ανησυχητική μείωση επισκεπτών σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία σε όλη τη χώρα σημειώθηκε το 2022 σε σχέση με το 2019, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), γεγονός που αποδεικνύει με τον πλέον εκκωφαντικό τρόπο ότι η κυβέρνηση της ΝΔ απέτυχε ολοκληρωτικά στη διαχείριση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Οσον αφορά τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία του ΥΠΠΟΑ (εξαιρουμένων δηλαδή των μουσείων που είναι ξεχωριστά νομικά πρόσωπα του δημοσίου ή ιδιωτικά, όπως το Μουσείο Ακρόπολης, η Εθνική Πινακοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη κ.λπ.), το 2022 παρουσιάστηκε μείωση της επισκεψιμότητας κατά 21,29% σε σχέση με το 2019. Σε απόλυτα νούμερα η μείωση ήταν 3,7 εκατ. Συγκεκριμένα, το 2019 κόπηκαν 17.528.574 εισιτήρια και το 2022 13.796.116. Σχηματικά αυτό σημαίνει ότι «χάθηκε» η επισκεψιμότητα μιας ολόκληρης Ακρόπολης. Μάλιστα η επισκεψιμότητα το 2022 ήταν μικρότερη ακόμη και από το 2018 κατά 16,92%.

Ως αποτέλεσμα, το 2022 σημειώθηκε μείωση εσόδων από εισιτήρια κατά 8,14% σε σχέση με το 2019. Σε απόλυτα νούμερα η μείωση ήταν 9,8 εκατ. ευρώ (από 120.713.605 ευρώ το 2019 σε 110.883.719 ευρώ το 2022). Πάλι σχηματικά και για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της απώλειας θα λέγαμε ότι «χάθηκαν» τα έσοδα μιας ολόκληρης Κνωσού, με αποτέλεσμα τα έσοδα από εισιτήρια να πέσουν περίπου στα επίπεδα του 2018.

Ούτε όμως τα μουσεία που είναι νομικά πρόσωπα τα πήγαν καλύτερα. Το Μουσείο Ακρόπολης, για παράδειγμα, παρουσίασε μείωση επισκεψιμότητας κατά 20,4% σε σχέση με το 2019, όπως και το ιδιωτικό Μουσείο Μπενάκη κατά 30,26%. Να θυμίσουμε ότι το επιχείρημα της υπουργού Πολιτισμού για την αλλαγή καθεστώτος των πέντε μεγάλων μουσείων και τη μετατροπή τους σε ΝΠΔΔ ήταν ότι έτσι θα αυξηθεί η επισκεψιμότητά τους. Οπως αποδεικνύουν τα στοιχεία, η μορφή του μουσείου ως νομικού προσώπου δεν αποτελεί την απάντηση στο ζήτημα της καλύτερης ανάδειξης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στο γενικό σύνολο, αρχαιολογικοί χώροι και μουσεία (τόσο αυτά που ανήκουν στο ΥΠΠΟΑ όσο και τα ξεχωριστά νομικά πρόσωπα) είχαν έσοδα από εισιτήρια που το 2019 έφτασαν τα 130.938.846 ευρώ και το 2022 έπεσαν στα 121.535.113. ευρώ, δηλαδή υπήρξε μείωση 7,18%. Αντίστοιχα, η επισκεψιμότητα το 2019 ήταν 19.559.278 εισιτήρια ενώ το 2022 ήταν 15.583. 552 – μείωση της τάξης του 20,33%.

Οι περιορισμοί λόγω Covid-19 το πρώτο τρίμηνο του 2022 δεν είναι άλλοθι ή πειστική εξήγηση, γιατί μιλάμε για μικρό διάστημα, που σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί τόσο μεγάλη ελεύθερη πτώση. Η συνθήκη της Covid-19 βέβαια το 2020 και 2021, που ήταν πραγματικά έτη πανδημίας, «βολεύει» το υπουργείο Πολιτισμού σε άλλη περίπτωση. Δεν θα μπορούσε αλλιώς να θριαμβολογεί με δελτία Τύπου για αύξηση εισιτηρίων το 2022. Προφανώς εάν συγκρίνουμε με το 2021 και 2020, το 2022 θα δείξει άνοδο. Εάν όμως ο χρόνος που μόλις διανύσαμε, το 2022, συγκριθεί με μια προ Covid-19 χρονιά, όπως αυτή του 2019, τότε το «ταμείο» είναι μείον και μάλιστα με ζημιά. Αποδεικνύεται πλέον με νούμερα ότι η κυβέρνηση της ΝΔ απέτυχε παταγωδώς στη διαχείριση της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και κατέρρευσαν οι μεγαλεπήβολες προγραμματικές δηλώσεις της κ. Μενδώνη περί ισχυρού πολιτιστικού τουρισμού.

Η εξήγηση είναι πολυπαραγοντική και έχει να κάνει τόσο με την ποιότητα του τουρισμού –η Ελλάδα δυστυχώς τα τελευταία χρόνια έχει γίνει «φτηνός» προορισμός και τα ταξιδιωτικά πακέτα δεν περιλαμβάνουν πολλές επισκέψεις σε μνημεία και μουσεία για να κρατήσουν χαμηλά το κόστος, ενώ ο μη οργανωμένος τουρισμός του Airbnb δεν προτιμά χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς, φαινόμενο που επιδεινώνεται από τους μη αδειοδοτημένους ξεναγούς– όσο και με την έλλειψη συγκροτημένου σχεδίου: ανεπαρκής διαχείριση φαινομένου συνωστισμού στην Ακρόπολη λόγω πολλών ταυτόχρονων επισκέψεων κρουαζιερόπλοιων, ελλείψεις σε προσωπικό φύλαξης, το οποίο έχει επίπτωση σε πολλά μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους κ.λπ.

Να σταθούμε όμως στην περίπτωση της Ακρόπολης, που είναι μνημείο διεθνούς ακτινοβολίας. Τα εισιτήρια από την περσινή χρονιά σε σχέση με το 2019 ήταν μειωμένα κατά 15,97% (από 3.593.586 το 2019 σε 3.019.841 το 2022 – μείωση 573.745 εισιτηρίων). Το 2019 τα έσοδα από εισιτήρια ήταν 49.691.070 ευρώ ενώ το 2022 έπεσαν στα 46.467.570 ευρώ – μείωση 6,49% ή 3.223.500 ευρώ.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ακρόπολη μαζί με το μουσείο και τους γύρω αρχαιολογικούς χώρους (Αρχαία Αγορά, Ολυμπιείο, Βιβλιοθήκη Αδριανού, Ρωμαϊκή Αγορά, Κεραμεικός, Λύκειο Αριστοτέλη) έχουν μεγάλη βαρύτητα στον συνολικό πολιτιστικό τουρισμό της χώρας. Αθροιστικά αντιπροσωπεύουν το 33% της επισκεψιμότητας (το 2019 προσέγγιζαν το 40%) και το 50% των εσόδων (η Ακρόπολη μόνη της σχεδόν το 40%).

Η διαχείριση των τουριστών και γενικότερα των επισκεπτών της Ακρόπολης έπρεπε να είναι υποδειγματική, να ισχυροποιεί το brand name του μνημείου και του ελληνικού τουρισμού. Αυτό δεν ισχύει στην πράξη. Το μαρτυρούν οι εικόνες συνωστισμού στον ιερό βράχο, με εκατοντάδες τουρίστες να στριμώχνονται σε τεράστιες ουρές ήδη από τα εκδοτήρια, αλλά και οι εικόνες λαοθάλασσας με τους χιλιάδες επισκέπτες ταυτόχρονα. Προσθέστε σε αυτά και την (πάγια πλέον) έλλειψη αρχαιοφυλάκων, που έχει αποτέλεσμα να υπολειτουργούν τα εκδοτήρια, αλλά και τη σχεδόν μόνιμη ένδειξη «out of order» στους αυτόματους πωλητές εισιτηρίων. Και βρισκόμαστε μόλις στην αρχή της θερινής σεζόν, που ξεκίνησε 1η Απριλίου.

Η δε πολυδιαφημισμένη από τη ΝΔ προσβασιμότητα για τα άτομα με αναπηρία αλλά και ηλικιωμένους ή εγκύους είναι στην πράξη ανύπαρκτη. Ο ανελκυστήρας της Ακρόπολης, για χάρη του οποίου κόπηκαν τέσσερις πωρόλιθοι και η μελέτη έγινε με πίεση χρόνου, τίθεται, σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες του Documento, πολύ συχνά εκτός λειτουργίας λόγω τεχνικής βλάβης. Το Πυροσβεστικό Σώμα έχει ανέβει ουκ ολίγες φορές στον ιερό βράχο για να κατεβάσει ανθρώπους στα χέρια.

Δεν είναι το ασανσέρ το μοναδικό πρόβλημα, που είναι βέβαια σημαντικό γιατί εξασφαλίζει, τουλάχιστον μέχρι ενός σημείου, την ισότιμη πρόσβαση στο μνημείο – δύσκολο για τα αμαξίδια να κυκλοφορήσουν στις διαδρομές του ιερού βράχου. Τα λειτουργικά προβλήματα ξεκινούν από τη στιγμή που αποφασίζει κάποιος να ανέβει. Τις μέρες που κάναμε το ρεπορτάζ το κεντρικό εκδοτήριο λειτουργούσε με μόλις δύο (!) αντί για πέντε θέσεις έκδοσης, το εκδοτήριο ομαδικών εισιτηρίων (που βρίσκεται επί της Ροβέρτου Γκάλι) με έναν υπάλληλο και έναν εκτυπωτή εισιτηρίων γιατί ο δεύτερος δεν λειτουργούσε, ενώ οι αυτόματοι πωλητές εισιτηρίων ήταν εκτός λειτουργίας. Ετσι, για πολλούς τουρίστες η επίσκεψη στην Ακρόπολη δεν εξελίσσεται σε ευχάριστη εμπειρία λόγω συνωστισμού και πολύωρης αναμονής και ταλαιπωρίας. Οπως μας επισήμανε ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας και πρόεδρος της ελληνικής επιτροπής του ICOMOS Τάσος Τανούλας, στην πρόσφατη Εκθεση Αυτοψίας της UNESCO σημειώνεται ότι «πρέπει να κατατεθούν το συντομότερο σχέδιο διαχείρισης και σχέδιο τουριστικής διαχείρισης και μάλιστα σε συνάρτηση με τον ευρύτερο σχεδιασμό διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων και της πόλης της Αθήνας».

Η Ακρόπολη είναι τρανταχτό παράδειγμα κακής διαχείρισης του τουρισμού και έλλειψης συγκροτημένης πολιτικής. Υπάρχουν μέρες στον ιερό βράχο όπου μέσα σε μία ώρα περνάνε 12.000 τουρίστες λόγω ταυτόχρονης άφιξης επισκεπτών από κρουαζιέρες.

Να σημειώσουμε, πάντως, ότι πριν από τις εκλογές του 2019, επί υπουργίας Μυρσίνης Ζορμπά και υφυπουργίας Κώστα Στρατή, σε συνέχεια της εγκατάστασης του ηλεκτρονικού εισιτηρίου (σε έντεκα αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, καλύπτοντας το 40% των επισκεπτών και το 55% των εσόδων) και της αναδιοργάνωσης του συστήματος έκδοσης εισιτηρίων στην Ακρόπολη εκπονήθηκε μελέτη και εγκρίθηκε από το ΚΑΣ για τη λειτουργική αναβάθμιση των εισόδων της. Προέβλεπε νέο κέντρο έκδοσης εισιτηρίων επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου 20-22, δίπλα στην είσοδο του θεάτρου του Διονύσου. Επίσης προβλεπόταν η λειτουργία εκδοτηρίων ταχείας διέλευσης για όσους αγοράζουν το εισιτήριό τους διαδικτυακά. Επίσης δρομολογήθηκε η τοποθέτηση επιπλέον αυτόματων πωλητών. Με το που ανέλαβε κυβέρνηση η ΝΔ όλα αυτά πάγωσαν.

Ο ΣΥΡΙΖΑ (2015-2019), πάντως, είχε καταφέρει: να υπερδιπλασιάσει τα έσοδα των μνημείων και μουσείων του υπουργείου Πολιτισμού – από 57 εκατ. ευρώ το 2014 σε 119 εκατ. ευρώ το 2018. Να δεκαπλασιάσει τη χρηματοδότηση από αυτά προς το υπουργείο Πολιτισμού – από 7 εκατ. ευρώ το 2014, κοντά στα 70 εκατ. ευρώ το 2019. Να πενταπλασιάσει το αποθεματικό – από μόλις 40,9 εκατ. ευρώ το 2014, σε πάνω από 206,2 εκατ. ευρώ το 2019. Ηταν πράγματι εντυπωσιακό επίτευγμα μέσα σε τέσσερα χρόνια, που αποδείχτηκε σωτήριο ώστε ο ΟΔΑΠ να μπορέσει τελικά ν’ αντέξει το πλήγμα από την πανδημία και το σωρευτικό έλλειμμα 92,1 εκατ. της διετίας 2020-21. Αν η πανδημική κρίση είχε βρει τον ΟΔΑΠ στην κατάσταση πριν από το 2015, θα είχε χρεοκοπήσει.

«Ρουλέτα» η επίσκεψη σε αρχαιολογικούς χώρους

Τα τουριστικά πακέτα περιλαμβάνουν συνήθως επίσκεψη στην Ακρόπολη, όχι όμως και στην κοντινή Αρχαία Αγορά, ώστε να κρατήσουν χαμηλά τα κόστη. Ούτε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο προγραμματίζονται ιδιαίτερα επισκέψεις γκρουπ, γιατί εκεί παίζεις στη… ρουλέτα πόσες και ποιες αίθουσες θα βρεις ανοιχτές. Όμως το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο έχει σταθερό κοινό και με εκπαιδευτικά προγράμματα προσελκύει σχολεία και μαθητές.

Η κυβέρνηση επιμένει να μην κάνει προσλήψεις αρχαιοφυλάκων. Μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι επαφίενται σε… καρουζέλ θερινών και χειμερινών συμβάσεων.

Eνα ακόμη θύμα της έλλειψης αρχαιοφυλάκων είναι ο αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων στον νομό Καβάλας, που παραμένει κλειστός τις Τρίτες, πλην εξαιρέσεων. Αρα εκείνη την ημέρα αποκλείονται προγραμματισμένες επισκέψεις μεγάλων γκρουπ. Πολλές φορές τα τουριστικά πακέτα κλείνονται ένα χρόνο νωρίτερα.

Ενώ σε σημαντικά μουσεία της περιφέρειας έχουν διαπιστωθεί περιπτώσεις εγκατάλειψης και απαξίωσης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο μια ντροπιαστική εικόνα από τις τουαλέτες του αρχαιολογικού χώρου στη Φιλέρημο της Ρόδου και αντίστοιχα φωτογραφίες από την Αρχαία Ολυμπία όπου οι τουαλέτες δεν είχαν πόρτα και τζάμια.

Ο τουρίστας δεν ξοδεύει, δεν ενδιαφέρεται για μνημεία

Η μείωση της επισκεψιμότητας είναι συνδεδεμένη συνολικά με τη διαχείριση τουρισμού. Τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί οι μεμονωμένοι επισκέπτες και το Airbnb. Αυτού του είδους ο τουρισμός δεν επισκέπτεται χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτό συντελεί και το φαινόμενο των μη αδειοδοτημένων ξεναγών που προωθούν περιπατητικά τουρ χωρίς επίσκεψη σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία. Συνεπώς, πέρα από τη μείωση συνολικά του τουρισμού σε σχέση με το 2019 –όταν έφτασε σε μια ασυναγώνιστη μέχρι σήμερα κορύφωση έπειτα από δεκαετή κρίση–, στους χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς έχουμε ακόμη μεγαλύτερη μείωση λόγω όλων των παραπάνω παραγόντων.

«Εχει αλλάξει το προφίλ του τουρίστα. Παλιότερα ο επισκέπτης επέλεγε συνειδητά τη χώρα και έτσι αποφάσιζε από πριν να επισκεφτεί τα εμβληματικά μουσεία. Σήμερα έρχεται επειδή αποτελούμε φτηνό προορισμό. Δεν θα επιλέξει δηλαδή προορισμό αλλά τιμή» μας εξηγεί η Τζέμμα Οικονομοπούλου, πρόεδρος του Σωματείου Ξεναγών Ελλάδας με πείρα 33 χρόνων στο πεδίο. Και συνεχίζει: «Κρουαζιέρες στην ανατολική Μεσόγειο, για παράδειγμα, που περιλαμβάνουν και τη χώρα μας, κοστίζουν μόλις 500 ευρώ. Ενώ τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο τουρίστας της κρουαζιέρας δεν είναι καλός καταναλωτής ούτε έχει προτεραιότητα την επίσκεψη σε χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς πέρα από τα must, όπως η Ακρόπολη και το μουσείο της».

Σε αυτό συνηγορεί και ο Παναγιώτης Τσιντώνης, πρώην πρόεδρος και νυν μέλος του γενικού συμβουλίου του σωματείου των αρχαιοφυλάκων: «Οι κρουαζιέρες και τα ταξιδιωτικά γραφεία έχουν αποκλείσει αρχαιολογικούς χώρους για να μειώσουν το κόστος και να προσφέρουν ελκυστικά από οικονομικής άποψης πακέτα στους τουρίστες. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου το 2019 έκοψε 660.000 εισιτήρια και το 2022 μόλις 250.000. Αυτό συμβαίνει διότι τα πρακτορεία πηγαίνουν τους τουρίστες μόνο στην Κνωσό. Το ίδιο και στην Αθήνα. Τους πηγαίνουν στην Ακρόπολη και στο μουσείο και όχι στην Αρχαία Αγορά. Ενα ακόμη παράδειγμα είναι οι Δελφοί. Συνήθως οι τουρίστες δεν πηγαίνουν εκεί από μόνοι τους αλλά οργανωμένα με πούλμαν. Αν λοιπόν δεν συμπεριλάβει αυτό τον αρχαιολογικό χώρο ένα τουριστικό γραφείο στα πακέτα του, υπάρχει πρόβλημα στα εισιτήρια αλλά και στα έσοδα του υπουργείου Πολιτισμού».

Και να σκεφτεί κανείς ότι για το ζήτημα διαχείρισης των επισκέψεων επιβατών κρουαζιερόπλοιων σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους υπάρχει αρμόδια επιτροπή από το ΥΠΠΟΑ που συγκροτήθηκε στις 9 Μαΐου του 2022. Στα μέλη βρίσκουμε τον Γιάννη Τσακοπιάκο, υπόδικο για πέντε κακουργήματα που αφορούν το αμαρτωλό Ταμείο Αλληλοβοηθείας Υπαλλήλων ΥΠΠΟΑ και στενό συνεργάτη της Λ. Μενδώνη.

Παρά το γεγονός ότι, όπως φαίνεται, δεν υπάρχει σχέδιο διαχείρισης και συντονισμού πολιτισμού και τουρισμού, η κ. Μενδώνη φρόντισε πριν από λίγες ημέρες να τοποθετήσει σε διοικητικά συμβούλια των μουσείων που πρόσφατα μετατράπηκαν σε ΝΠΔΔ προσωπικότητες με έντονη παρουσία στον χώρο του τουρισμού, όπως οι Κωστάντζα Σμπώκου- Κωνσταντακοπούλου (βρίσκεται πίσω από τον σχεδιασμό των ξενοδοχείων του Sani/Ikos Group), Ευτύχης Βασιλάκης (επιχειρηματίας, εκτελεστικός πρόεδρος της Aegean και διευθύνων σύμβουλος της Autohellas) και Νίκη Μάνου-Ανδρεάδη (συνιδιοκτήτρια και διευθύνουσα σύμβουλος της ξενοδοχειακής εταιρείας Golf Residences ΑΕ).

«Πληγή» για τον κλάδο οι παράνομοι ξεναγοί

Ενα άλλο πολύ σημαντικό πρόβλημα που μας επισημαίνει η Τζέμμα Οικονομοπούλου είναι το φαινόμενο των μη διαπιστευμένων ξεναγών. «Οι παράνομοι ξεναγοί αποτελούν πληγή. Στενάζει ένας ολόκληρος επαγγελματικός κλάδος καθώς εξελίσσεται σε φαινόμενο… Λερναίας Υδρας και έχει επίπτωση στα μνημεία και τα μουσεία. Οι παράνομοι ξεναγοί προσφέρουν υπηρεσίες δωρεάν, μόνο με φιλοδώρημα, ενώ αμφισβητείται και η αξιοπιστία της πληροφορίας που δίνουν στους τουρίστες. Συχνά ένας τέτοιος ξεναγός μιλάει στους τουρίστες για την Ακρόπολη στον πεζόδρομο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου χωρίς να επισκέπτονται τον ιερό βράχο ή το μουσείο». Από αυτά τα περιπατητικά τουρ χαμένοι είναι οι χώροι πολιτιστικής κληρονομιάς και βεβαίως το ταμείο του υπουργείου Πολιτισμού, ο Οργανισμός Διαχείρισης & Ανάπτυξης Αρχαιολογικών Πόρων (ΟΔΑΠ, πρώην ΤΑΠ).

Την… ταφόπλακα στον χώρο των επαγγελματιών διπλωματούχων ξεναγών έβαλε η Ολγα Κεφαλογιάννη ως υπουργός Τουρισμού (2012-15) όταν κατήργησε τις ποινικές κυρώσεις στις παράνομες ξεναγήσεις και τις υποβίβασε σε διοικητικές πράξεις, δηλαδή σε απλό πρόστιμο.

Παντελής έλλειψη εθνικής στρατηγικής

«Ο τουρισμός είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την παροχή πρόσβασης σε αυτήν, αλλά συνεπάγεται επίσης προκλήσεις που σχετίζονται με τον συνωστισμό, την πολιτισμική ιδιοποίηση και την απώλεια της αυθεντικότητας» έλεγε η Λίνα Μενδώνη στις προγραμματικές δηλώσεις της στη Βουλή τον Ιούλιο του 2019.

Τέσσερα χρόνια μετά η κ. Μενδώνη και η κυβέρνηση της ΝΔ είναι αποκλειστικά υπεύθυνες για την δραματική πτώση της επισκεψιμότητας στους χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς και την τρομακτική μείωση των εσόδων τους το 2022 σε σχέση με το 2019, επιβεβαιώνοντας ότι είναι παντελής η έλλειψη στρατηγικής διαχείρισης της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και ειδικότερα του πολιτιστικού τουρισμού, που θα μπορούσε να είναι πυλώνας ανάπτυξης της οικονομίας. Ο ΟΔΑΠ που διαχειρίζεται τα έσοδα από τα εισιτήρια αρχαιολογικών χώρων και μουσείων βγαίνει ζημιωμένος. Και πάλι τα νούμερα είναι αυτά που βάζουν στη ζυγαριά την πολιτική της εκάστοτε κυβέρνησης.

Πηγή: Documento