Η έμπνευση στο μικροσκόπιο
Το επιστημονικό προσωπικό της Εθνικής Πινακοθήκης μάς υποδέχεται με λευκές ποδιές και γαλάζια πλαστικά γάντια. Νομίζουμε ότι βρισκόμαστε σε νοσοκομείο και όχι στη Διεύθυνση Καλλιτεχνικής Συντήρησης και Αποκατάστασης, ενώ πάνω στο «χειρουργικό» τραπέζι βρίσκονται οι «ασθενείς», όπως μια νεκρή φύση με κανάτα, το μοναδικό έργο που φιλοτέχνησε ο Κωνσταντίνος Παρθένης σε μάρμαρο.
Διαβολική σύμπτωση. Μία ημέρα μετά από την επίσκεψή μας στα εργαστήρια της Εθνικής Πινακοθήκης η «Ε» αποκάλυψε τις εκτεταμένες καταστροφές από την υγρασία και την ηλιακή ακτινοβολία δεκάδων έργων του Θεόφιλου, στο μουσείο του στη Μυτιλήνη, εξαιτίας της εγκληματικής αδιαφορίας του δήμου. Είναι αδιανόητο ο ανθρώπινος παράγοντας να οδηγεί σε τέτοιες καταστάσεις τη στιγμή που η σύγχρονη τεχνολογία κάνει θαύματα στη διάγνωση και συντήρηση των έργων τέχνης.
Τα εργαστήρια της Εθνικής Πινακοθήκης θεωρούνται από τα πιο πρωτοποριακά και καλά εξοπλισμένα, ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σε αυτόν τον τομέα. Κάμερες, υπολογιστές, οπτικά -μεταλλογραφικά μικροσκόπια, πολυφασματική απεικόνιση, αέρια χρωματογραφία και άλλες μέθοδοι χρησιμοποιούνται για την άντληση πληροφοριών, τη διάγνωση των προβλημάτων και την προστασία των έργων. Εδώ εφαρμόστηκε πρώτη φορά η μέθοδος καθαρισμού με λέιζερ (διαίτερα χρησιμοποιείται πια στα Μάρμαρα του Παρθενώνα), εδώ τώρα συντηρούνται πολλοί πίνακες που βρίσκονταν στις αποθήκες της Πινακοθήκης για να πλαισιώσουν την έκθεση με άγνωστους θησαυρούς της, που θα εγκαινιαστεί στα μέσα Ιουνίου.
«Θα δείξουμε μια επιλογή 200 έργων του 19ου και 20ού αιώνα, από τα 17.000 που φυλάμε στις αποθήκες μας» διευκρινίζει η διευθύντρια του μουσείου, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. «Η έκθεση έχει διπλό ενδιαφέρον. Οχι μόνο γιατί περιλαμβάνει έργα που δεν είναι γνωστά στο ευρύ κοινό, αλλά και γιατί συνεργάζονται όλοι οι επιμελητές της Πινακοθήκης. Στην ουσία είναι σαν να ξαναδιαβάζουμε τη σύγχρονη ιστορία της ελληνικής και δυτικοευρωπαϊκής τέχνης».
Μεταξύ άλλων θα εκτεθούν σχέδια και χαρακτικά του Ντίρερ, ένα εξαιρετικό πορτρέτο της Κλεμέντε Σερπιέρη διά χειρός Νικηφόρου Λύτρα, η «Κερκυραία» του Βρυζάκη, η «Γυναίκα με ντέφι» του Θεόδωρου Ράλλη, η «Κυρία της Μπελ Επόκ» της Σοφίας Λασκαρίδου, θαλασσινά τοπία του Αλταμούρα και του Βολανάκη. Ξεχωρίζει ένας τεράστιος, πλάτους οκτώ μέτρων, πίνακας του γάλλου ζωγράφου Μιλέρ, με θέμα το ιστορικό γεγονός της 30ής Μαρτίου 1814, την κατάληψη του Παρισιού από τα συμμαχικά στρατεύματα.
Γιατί ήταν κρυμμένα όλα αυτά τα έργα; «Επειδή οι εκθεσιακοί χώροι δεν επαρκούν. Τώρα όμως είναι μια ευκαιρία να δει ο κόσμος τον πλούτο που έχουμε και να καταλάβει πώς θα τον αξιοποιήσουμε στη νέα Πινακοθήκη» απαντάει η διευθύντρια φέρνοντας στο προσκήνιο το θέμα της επέκτασης του μουσείου, που εδώ και καιρό εκκρεμεί.
Η αρχιτεκτονική μελέτη που έχουν ετοιμάσει οι Π. Γραμματόπουλος, Χ. Πανουσάκης, Δ. Βασιλόπουλος δίνει ύψος και βάθος στην Εθνική Πινακοθήκη, ουσιαστικά υπερδιπλασιάζει τα τετραγωνικά της με έναν ολόκληρο όροφο για τις μόνιμες εκθέσεις, υπόγειο τριών επιπέδων για τις περιοδικές, αμφιθέατρο, βιβλιοθήκη, διοικητικούς χώρους, ευρύχωρο καφενείο. Η συνομιλία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με το παλαιό διατηρητέο κτίριο και η αίσθηση της διαφάνειας με τεράστια υαλοστάσια δίνουν το στίγμα. Ηδη έχουν εξασφαλιστεί 50 εκατ. ευρώ από το ΕΣΠΑ για την επέκταση του μουσείου, ενώ μέχρι τον Απρίλιο η διευθύντρια αισιοδοξεί ότι θα έχει βρεθεί και το υπόλοιπο ποσό (περίπου 12 εκατ.), προκειμένου να αρχίσουν οι εργασίες.
Ακόμα και τα νέα εργαστήρια συντήρησης των έργων τέχνης θα απλωθούν σε 1.000 τ.μ. από 700 τ.μ. που είναι σήμερα. Για τα 14 άτομα που εργάζονται εκεί οι αποκαλύψεις, μικρές ή μεγάλες, είναι σχεδόν καθημερινή ρουτίνα. Οπως όταν βρέθηκε στον πίνακα «Η κολυμπήθρα του Σιλωάμ», η υπογραφή του ζωγράφου του 17ου αιώνα Λούκα Τζορντάνο, ο οποίος δημιουργούσε σύγχυση καθώς καυχιόταν ότι μπορεί να μιμηθεί τέλεια τον Ντίρερ.
Αλλά και η «Παιδική συναυλία» του Γεωργίου Ιακωβίδη, που βραβεύτηκε στη Διεθνή έκθεση του Παρισιού το 1900, είχε τα μυστικά της. «Οταν ο Ιακωβίδης είχε πρωτοπαρουσιάσει το έργο στην Αθήνα ο Ροΐδης του έγραφε ότι “χρειάζεται να ανάψει φωτιά για να ζεσταθεί”. Ετσι επικράτησε ο μύθος ότι ο καλλιτέχνης το επιζωγράφισε για να το κάνει πιο “ζωντανό”, πριν το στείλει στο Παρίσι», εξηγεί ο διευθυντής των εργαστηρίων, Μιχάλης Δουλγερίδης. «Τελικά ανακαλύψαμε ότι ο Ιακωβίδης έστειλε μια επανάληψη του έργου, κάνοντας με ανθίβολο το περίγραμμα».
Πριν από μερικές δεκαετίες όταν τα πράγματα ήταν πιο εμπειρικά, υπήρχαν ασάφειες και διχογνωμίες. Τώρα με τη χρήση της τεχνολογίας οι θεράποντες των έργων τέχνης κάνουν αναλύσεις πριν από την επέμβαση. Ανασυνθέτουν την παλέτα του καλλιτέχνη, από το πρώτο σχεδιαστικό σκαρίφημα μέχρι την τελευταία πινελιά, ενώ αντλούν πληροφορίες και για προηγούμενες επεμβάσεις συντήρησης.
Με την κάμερα πολυφασματικής απεικόνισης η χημικός μηχανικός Αννα Μουτσάτου μόλις εντόπισε ένα κεφάλι κύκνου με διαφορετικό αρχικό σχεδιασμό στον πίνακα του 18ου αιώνα «Ο θάνατος του Αδωνη» του Ιγκ. «Με αυτή τη μέθοδο γίνεται ακριβής και έγκυρη ψηφιακή αποτύπωση και τεκμηρίωση, ενώ μπορούμε να δούμε αδιόρατα στοιχεία όπως υποκείμενα ζωγραφικά στρώματα, επιγραφές, προσχέδια», μας λέει η ίδια.
Στο διπλανό εργαστήριο με τη μέθοδο της οπτικής μικροσκοπίας αναλύεται η στρωματογραφία του έργου και αντλούνται πληροφορίες για την πορεία δημιουργίας του και την τεχνική του ζωγράφου. Παράλληλα με την αέρια χρωματογραφία αναγνωρίζεται η φύση των υλικών που χρησιμοποιούν οι ζωγράφοι. «Εάν για παράδειγμα το συνδετικό υλικό των χρωμάτων είναι πρωτεϊνικής φύσης, όπως κρόκος και λευκό του αβγού, ζωική κόλλα ή λιπιδικής φύσης όπως λινέλαιο», εξηγεί η Αγνή Τερλιξή, συντηρήτρια εξειδικευμένη στην έρευνα με φυσικοχημική ανάλυση.
Στο Εργαστήριο Συντήρησης ζωγραφικών έργων που ιδρύθηκε το 1910 (πρώτος συντηρητής ήταν ο Γιώργος Χατζόπουλος) τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να οργανωθεί το αρχείο, με αναλυτική τεκμηρίωση των εργασιών. Εδώ η φιλοσοφία που επικρατεί βασίζεται στις «αρχές της αντιστρεψιμότητας και της ελάχιστης επέμβασης», όπως τονίζει η υπεύθυνη του εργαστηρίου Χριστίνα Καραδήμα: «Επεμβαίνουμε στον πίνακα όταν πραγματικά κινδυνεύει και δεν κάνουμε περιττές εργασίες. Στο μουσείο σεβόμαστε την ιστορία κάθε έργου και δεν διαταράσσουμε την αισθητική του».
Εδώ συντηρήθηκε πριν από λίγο καιρό η «Προσωπογραφία της κυρίας Σλίμαν», που είχε μια τρύπα στον καμβά και παλιούς νερολεκέδες. Επουλώθηκε με ύφασμα που ταίριαζε στην παλιά ύφανση το οποίο πλύθηκε για να φύγει η κόλλα, ενώ υπήρχε μέριμνα τα χρώματα να φαίνονται σαν παλιά. Πρόσφατα συντηρήθηκε και η «Η αθηναϊκή βραδιά» του Ιάκωβου Ρίζου που επίσης παρουσιάζεται στην έκθεση «Παρίσι 1900», καθώς παρατηρήθηκε έντονη τάση για αποκόλληση του χρωματικού στρώματος.
Καθαρισμός με διαλύτες των ατμοσφαιρικών ρύπων ή των «γερασμένων» βερνικιών, αποκατάσταση τραυματισμών στο υφασμάτινο φορέα, ενίσχυση (φοδράρισμα) αλλά και χρωματική αποκατάσταση με αντιστρέψιμα υλικά όπως τα υδατοχρώματα, είναι ορισμένες από τις εργασίες που γίνονται. «Επικουρείς το έργο του ζωγράφου. Ο συντηρητής είναι επιστήμονας με ταλέντο καλλιτέχνη» λέει η Χ. Καραδήμα.
Στο εργαστήριο υπάρχει τεχνητό φως σε προσομοίωση του φυσικού, απαραίτητο για τη χροιά των χρωμάτων, ενώ τεράστιοι αεραγωγοί που απορροφούν τις αναθυμιάσεις των χημικών διαλυτών βρίσκονται πάνω από τις θέσεις των εργαζομένων, οι οποίοι προφυλάσσονται και με γάντια και γυαλιά. Εκτός από ανθυγιεινό, το επάγγελμα μπορεί να γίνει και επικίνδυνο. Για το λόγο αυτό τα εύφλεκτα χημικά φυλλάσσονται, σύμφωνα με την κοινοτική οδηγία, σε ειδικά σχεδιασμένες ντουλάπες, που σε περίπτωση πυρκαγιάς αυτασφαλίζονται επί 90 λεπτά για να μην προκληθούν εκρήξεις.
Οι συντηρητές δεν έχουν μόνο πάθος με τη δουλειά τους. Εθελοντικά εργάζονται τις αργίες για τη φύλαξη της έκθεσης με τα αριστουργήματα από το Petit Palais που προσελκύει το κοινό -κάθε Σαββατοκύριακο συγκεντρώνει περίπου 1.500 επισκέπτες. Την Τετάρτη η έκθεση είναι ανοιχτή 5 με 10 το βράδυ, ενώ την ίδια ημέρα, όλο τον Φεβρουάριο, κάνει ξενάγηση στις 7.30 μ.μ. η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.
Πηγή: Ελευθεροτυπία